Geloven is Onvermijdelijk en Niet Vrijblijvend

Het is zinvol om ons perspectief op ‘geloven’ te verbreden. Geloven heeft al heel lang een sterke religieuze connotatie, maar het lijkt mij evident dat alle overtuigingen die wij hebben een vorm van geloof zijn, of die nu natuurwetenschappelijk, religieus, seculier of psychologisch zijn. Bijvoorbeeld, mijn zelfbeeld (psychologisch) is wat ik ten diepste geloof over mijzelf in relatie tot de wereld (wat niet wil zeggen dat ik mij altijd van de gehele inhoud en haar resultaten bewust ben).

Geloven is een functie van de geest

Mijn hypothese voor (zelf)onderzoek is: ‘geloven is een functie van de geest.’ Wat ik geloof (ja, gewoon dagelijks taalgebruik!) is in essentie mijn perspectief waarmee, of van waaruit, ik de werkelijkheid ervaar. Mensen verschillen deels omdat geen twee mensen in het geheel hetzelfde geloven noch dezelfde levenservaring hebben. Voor het gemak veronderstellen we dat wel (hetgeen vaak leidt tot stereotyperingen als “alle boeddhisten zijn …”, of tegenwoordig erg populair, “alle moslims zijn …”) maar we kunnen zien dat dat erg contraproductief is.

Ik denk (lees, geloof) dat de wereld een stuk vreedzamer en compassievoller zou zijn als mensen verantwoordelijkheid nemen voor wat ze zijn gaan geloven (als volwassenen zijn we al doordrenkt van het consensusgeloof van de samenleving waarin we geboren zijn) en de consequenties van hun geloof. Hoe leuk is het om een hekel of erger te hebben aan mensen die iets anders geloven? Als we meer zicht hebben om het mechanisme waardoor ‘geloof’ in al haar facetten ontstaat dan kunnen we ook genuanceerder kijken naar hen die iets anders geloven, en hoe contraproductief het is om anderen die iets anders geloven trachten te bekeren of te overtuigen, met zachte of harde hand.

Van Geloven naar weten

Dat dit door de eeuwen heen zo weerbarstig is gebleken, heeft volgens mij (geloof ik) te maken met de functie van geloof (je kunt niet niets geloven, want het reguliere bewustzijn heeft altijd inhoud waarmee je je identificeert – noemen we identiteit). Geloven is het mechanisme waarmee we een identiteit opbouwen en onderhouden, en die is erg functioneel in onze overleving. Spiritualiteit kenmerkt zich doorgaans door een geloof – de mogelijkheid tot realisatie of bevrijding is een geloof tot het moment waarop het gerealiseerd is, dan is het een (ervarings)feit geworden – dat door toepassing leidt tot bevrijding uit de beperkingen die geloven an sich altijd met zich meebrengt.

Dit ‘ontwakingsgeloof’ kan nog zo overtuigend gebaseerd zijn op ervaringen van anderen in historische verslagen, levende leraren en heiligen, tot ons eigen moment van (definitieve) overstijging is het een geloof. Een geloof dat zich mede door korte momenten van eigen ervaring en beoefening kan ontwikkelen tot weten. Op dat moment heeft geloven geen functie meer (op dat vlak) en zal het oplossen.

Je kunt niet niet geloven

Tenslotte, zoals duidelijk mag zijn heb ik helemaal niets tegen geloven, sterker nog, ik geloof dat niemand die leeft zonder geloof is. We hebben allemaal een zelfbeeld, een beeld van de wereld en onze plek daarin. Geloven, en de discussie daarover, beperken tot religieus geloof of het verlies daarvan is een gemiste kans. De dringende vraag in onze huidige chaotische wereld, is ons te richten op de inhoud en de gevolgen van al onze geloven, en die zo nodig bij te stellen door ons gezond verstand te gebruiken (wat helaas vaak juist door geloof verduisterd wordt, een waar dilemma).

Hiervoor is het noodzakelijk dat we bereid zijn tot kritische zelfreflectie en het onderzoeken van de validiteit van ons wereldbeeld, van ons geloof, wat de inhoud dan ook is. Het gebruiken van het logisch redenerend vermogen dat we (ook) in de afgelopen eeuwen hebben verworven, is mijns inziens geen deel van het probleem (zoals veel religies willen doen voorkomen) maar van de mogelijke oplossing. Geloven is geen houdbaar excuus om niet meer na te denken, de gevolgen van onnadenkendheid zijn domweg te groot, voor gelovigen en vermeende ongelovigen.

Geloven is onvermijdelijk, de contraproductiviteit ervan niet. Vergeet niet, wat wij geloven heeft invloed op ons en onze omgeving, of we dat nu geloven of niet!

© 2016 Ramo de Boer – Psycholoog Utrecht